Zdobnictwo szczytów w budownictwie regionalnym
- Szczegóły
- Opublikowano: piątek, 05, październik 2012 10:30
- Magdalena Molenda
Podstawową cechą budownictwa ludowego w całym kraju, a szczególnie na południowych krańcach, było wyodrębnienie bryły dachu od zrębu ścian. W rozwiązaniach dachów dwupołaciowych, czteropołaciowychi naczółkowych z daszkami przyzbowymi (typowy dla Beskidów) cień pod okapem wyraźnie zaznacza granicę między dachem a ścianą szczytową. Inne rozwiązanie stosowano w dachach szczytowych i naczółkowych bez daszka przyzbowego – rozgraniczenie uzyskiwano przez nadwieszenie szczytu nad ścianą szczytową lub oddzielenie szczytu deską, tzw. deszczówką, która osłaniała styk deskowania ze zrębem.
Szczyty w budynkach ludowych są zwykle trójkątne, zdecydowanie rzadziej trapezowe (np. w dachach naczółkowych) i poza najstarszymi konstrukcjami dachów ślegowych i półsochowych odeskowane.
Deskowanie szczytów wykonywano jako pojedyncze lub podwójne. W pierwszym przypadku złącza desek przysłaniano listwami, które u góry stykały się z deską często zdobioną arkadkowymi wycięciami. W deskowaniu podwójnym deski wierzchniej warstwy wycinano dołem w ozdobny ornament i układano tak, aby zachodziły na poziomą belkę umieszczoną u nasady szczytu. Bardzo często belkę zdobiono snycersko. (Rys. 1)
Rys. 1 Podwójne deskowanie szczytuRozwiązania deskowania w szczytach były rozmaite – deski przybijano pionowo, ukośnie, w jodełkę lub w krosno. (Rys. 2 i 3f) Jak widać na rysunkach, często dolna część szczytu była odeskowana pionowo, ale w górnej wykonywano bardziej urozmaicone układy. Na Podkarpaciu (także w Beskidach) bardzo modny był motyw wschodzącego słońca. Do dziś można zaobserwować, że najbogatsze formy zdobnicze występowały na obszarach, gdzie chałupy sytuowano szczytem równolegle do drogi.
Rys. 2 Rozwiązanie szczytów
Fot. 1 Przykład deskowania szczytu – Stara Chałupa w Milówce
Fot. 2 Przykład deskowania szczytu – Karczma w Szczyrku
Fot. 3 Przykład deskowania szczytu – Stara Chałupa w Milówce
Fot. 4 Przykład deskowania szczytu – Chata Kawuloka – Istebna
Fot. 4 Przykład deskowania szczytu – Chata Kawuloka – Istebna
Fot. 5 Przykład deskowania szczytu domu w Beskidzie Żywieckim
Rys. 3 Elementy zdobnicze szczytów: a) śparogi kurpiowskie, b) śparogi kaszubskie, c) pazdur kurpiowski, d) pazdury podhalańskie, e) otwory w deskowaniu, f) deskowanie w krosno
Zdobnictwo szczytów uzupełniały przeróżne detale (Rys. 3), charakterystyczne dla poszczególnych regionów. Wystrój szczytów był elementem, poprzez który wyraźnie kultywowano tradycję regionu. Często spotykanym zdobieniem były wiatrownice, czyli ukośne, bogato zdobione deski, zasłaniające styk pomiędzy pokryciem a konstrukcją dachu. W niektórych regionach kraju przedłużano wiatrownice poza ich skrzyżowanie, uzyskując w ten sposób tak zwane „śparogi”, bardzo charakterystyczne dla Kurpiowszczyzny czy budownictwa Kaszub. (Rys. 3a,b) Ciekawym elementem zdobniczym, zaznaczającym skraj kalenicy, był tzw. „pazdur”, czyli ozdobnie wycięty słupek lub, w skromniejszej wersji, deseczka. (Rys. 3 d,c) Natomiast doświetlenie strychu zapewniano dzięki wyciętym w dekowaniach otworom, często o wymyślnych kształtach. (Rys. 3e)
W zdobieniu szczytów wykonywano jeszcze jeden zabieg zdobniczy. Przecięcie wysokiego szczytu pozwalało uzyskać korzystniejsze proporcje i poprawiało estetykę rozwiązania. W tym celu wykonywano tzw. „przystrzeszki”, czyli małe daszki w połowie wysokości szczytu (bardzo charakterystyczne dla Podhala), układano odmiennie deskowanie szczytu w jego dolnej i górnej części, albo nadwieszano górną część nad dolną (typowe w chałupach kurpiowskich) – Rys.4.
Rys. 4 Przecięcia szczytów: a) daszek w środku wysokości (Podhale), b) nadwieszenie deskowania (szczyt kurpiowski)
Literatura źródłowa:
W. Bogusz „Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne”, WSiP Warszawa 1999
W. Zin „Typy i formy w polskiej architekturze drewnianej”, PWN Kraków 1956
Budownictwo drzewne – Wzornik detalu snycerskiego, oprac. B. Liebolda
W. Bogusz „Projektowanie architektoniczne i budownictwo regionalne”, WSiP Warszawa 1999
W. Zin „Typy i formy w polskiej architekturze drewnianej”, PWN Kraków 1956
Budownictwo drzewne – Wzornik detalu snycerskiego, oprac. B. Liebolda
