Chałupa beskidzka.
- Szczegóły
- Opublikowano: piątek, 31, sierpień 2012 21:18
- Magdalena Molenda
Wraz z osadnictwem, które nadciągało w Beskidy z różnych stron, olbrzymie i wspaniałe drzewa zamieniano w drewno, które było podstawowym surowcem do budowy domów, kościołów, kaplic, i budynków gospodarczych. Drewno jest głównym materiałem z którym kojarzymy dzisiaj góralską, w tym także beskidzką, kulturę materialną. W drewnianej architekturze Beskidów zatrzymany jest czas, a historia wydaje się być bardziej zrozumiała i łatwiej przyswajalna. Głębsze poznanie budownictwa drewnianego w naszych górach pozwala odpocząć od zatłoczonych ulic, szarych domów i miejskiego hałasu. Wiekowe, monumentalne drzewa pełne ptasiego śpiewu, zapach starego drewna i cisza zaklęta w wieńcowych ścianach to zupełnie inny świat – świat drewnianej architektury ludowej. Część z tych obiektów można obejrzeć w miejscach gdzie je wzniesiono, a część przetrwała tylko dzięki temu, że wzbogaciły sobą zasoby skansenów lub zdobią ekspozycje muzealne. Pozornie nietrwały budulec, za jakie uznawane jest drewno, przetrwał wiele stuleci, kiedy zmagał się z naturą, a dziś objawia się nam spracowaną fakturą słojów. Rozwój przemysłu i nowoczesność w gospodarce rolnej sprawiły, że do dzisiaj niewiele pozostało obiektów – zabytków ludowej architektury drewnianej.
Fot. 1 Dom mieszkalny na Żywiecczyźnie (M. Kluszczyński)
Co charakteryzuje chałupę beskidzką? W całych Beskidach dominowało budownictwo drewniane, choć podmurówki budynków wykonywano z kamieni, najczęściej rzecznych. Ściany domów budowano w konstrukcji wieńcowej z grubych, czworokątnie ociosanych belek, łączonych w narożach za pomocą węgła prostego, dodatkowo wzmacnianego dwustronnie zaciosanymi kołkami. Ściana wieńcowa wykonywana była z bali różnej wysokości, ponieważ elementy te pozyskiwane były z kłód tartacznych, a te są o różnych średnicach. Pierwsza warstwa bali zwana podwaliną mocowano do fundamentu za pomocą kotew. Łączenie bali w narożnikach wykonane jest na jaskółczy ogon, a pomiędzy sobą bale osadzone są w ten sposób, że w dolnej części bala wykonane jest wycięcie w kształcie trójkąta co powoduje zachodzenie bala na bal. Dodatkowo ściany były dyblowane kołkami z drewna liściastego. Budowa ścian w konstrukcji wieńcowej od zawsze polega na tym, że bale układa się poszczególnymi warstwami na całej długości ścian. Do budowy używa się drewna sosnowego lub świerkowego o naturalnej wilgotności. W tej technologii w narożnikach wykonywano tzw. ostatki (czyli elementy ozdobne) wystające poza narożnik ściany.
Fot. 2 Dom mieszkalny na Żywiecczyźnie, ściana w konstrukcji wieńcowej (M. Molenda)
Bardzo charakterystycznym elementem takiego domostwa był dach - kryty gontem, w części szczytowej bardziej stromy, bliżej okapu załamywał się i był bardziej płaski. Konstrukcja najczęściej krokwiowa, później przy większych rozpiętościach jętkowa.
Fot. 3 Dach kryty gontem, obiekt w Beskidach (M. Molenda)W wielu przypadkach na bocznych ścianach chałup wykonywano specyficzne przydaszki. Sporo domów posiadało także tzw. gibel (nos), czyli przybudówkę mieszczącą ganek i pokój na poddaszu, położoną prostopadle do osi budynku.
Fot. 4 Dom mieszkalny na Żywiecczyźnie (M. Molenda)
Ciekawym i bardzo charakterystycznym elementem budownictwa beskidzkiego były obramienia okien i drzwi – złączone konstrukcyjnie ze ścianami w czasie budowy, a złącza ciesielskie wzmacniano drewnianymi kołkami wystającymi zwykle z tła ściany.
Fot. 5 Dom mieszkalny na Żywiecczyźnie, obramienia okien (M. Kluszczyński)
Beskidzkie chałupy były najczęściej jednotraktowe, miały niewielką szerokość (około 5m), szerokofrontowe z sienią umieszczoną symetrycznie lub z boku.
Rys. 1 Przykłady chałup jednotraktowych szerokofrontowych
Domy w Beskidach niewiele różniły się od domów chłopskich w innych terenach kaju: posiadały dwie izby – jasną i ciemną. W izbie czarnej koncentrowało się życie (kolor od kurnego pieca, obecna ława, sprzęty). Izba biała – bielona wapnem, odświętne wnętrze, zdobiona sprzętami, ceramiką i obrazami świętych.
Literatura źródłowa:
• T. Chrzanowski, K. Piwocki „Drewno w polskiej architekturze i rzeźbie ludowej” Ossolineum; Wrocław 1981
• G. Ciołek „Regionalizm w budownictwie wiejskim w Polsce” Politechnika Krakowska; Kraków 1984
• I. Tłoczek „Chałupy polskie” Arkady; Warszawa 1952
