ŚLADAMI BESKIDZKIEJ ARCHTEKTURY REGIONALNEJ

Skansen w Zubrzycy Górnej

Szczegóły: Opublikowano: wtorek, 14, luty 2012 22:39; Tomasz Marszałek, Szymon Omyła, Magdalena Molenda

Skansen w Zubrzycy Górnej to park etnograficzny, w którym możemy podziwiać kulturę orawską. Na terenie owego skansenu znajdziemy wiele ciekawych i pięknych obiektów, które na pewno przykują naszą uwagę swoim urokiem.

Tło historyczne:

Pierwsze jakiekolwiek wzmianki historyczne na temat owych terenów pochodzą z przełomu XVI/XVII wieku. W 1674 roku Mateusz Moniak został nobilitowany na sołtysa i wzniósł dwór, który dzisiaj możemy podziwiać, jako Dwór Moniaków. Natomiast w 1937 roku dwór wraz z posesją (ok. 4 ha) oraz innymi zabytkowymi budynkami został oddany dla Skarbu Państwa w postaci darowizny, przez ostatnich spadkobierców Moniaków: Joannę Wilczkową i Sandora Lattyka "Łaciaka". Po śmierci Joanny Wilczkowej w 1951 roku, osiedle dworskie zostało odnowione przez dr Hannę Pieńkową, powstała wówczas myśl o zorganizowani tutaj skansenu. Rok 1955 jest rokiem, w którym skansen został otwarty.

W skład osiedla dworskiego wchodzi 25 wystaw o charakterze stałym. Wszystkie obiekty są rozmieszczone typowo dla regionu.

Najważniejsze elementy skansenu to:

-Dwór Moniaków

- Pasieka - Jest to ekspozycja przedstawiająca 13 uli kłodowych. Typ pasieki (stojakowy) jest zgodny z tradycjami Górnej Orawy.

- Kuźnia - pokazuje charakter kuźni orawskiej. W kuźni znajdują się sprzęty kowalskie takie jak: miech, piec kowalski, młoty, obcęgi itp.

- Tartak - pokazuje starą konstrukcje tartaku, narzędzia, sprzęt i mechanizmy. Tartak był wyposażony w koło wodne.

- Chałupa Paś-Filipka- pochodzi z roku 1843, znajduje się w niej wystawa poświęcona tkactwu orawskiemu. Znajdują się w niej 3 warsztaty tkackie, fragmenty płócien i sprzęty potrzebne do obróbki lnu i płótna. W alkierzu możemy znaleźć sosręb z roku 1765. Chałupa posiada konstrukcje zrębową z charakterystyczną dla Górnej Orawy wyżką. Dach pokryty jest gontem.

- Folusz

- Czarna Karczma, w której to obecnie znajduje się recepcja oraz kasa biletowa.

- Chałupa Biednicka Możdżenia - chałupa bez wyżki, pokazuje styl w jakim budowały uboższe rodziny. Pochodzi z ok. XIX wieku.

- Chałupa Alojzego Dziubka z Jabłonki - znajduje się tutaj wystawa poświęcona weselom orawskim. W skład wystawy wchodzą: charakterystyczne odświętne stroje Orawiaków, ułożenie stołów itp.

- Olejarnia

- Obiekty małej architektury czyli mostki, płoty, altany itp.

Dwór Moniaków jest przedstawieniem i obrazem życia drobnej szlachty. Gdy patrzymy na ściany widać od razu że ściana nie pochodzi z jednego okresu historycznego . Po lewej stronie widać że skrzydło jest dużo starsze i według tradycji która szła z pokolenia na pokolenie pochodzi prawdopodobnie z XVII w. Prawe skrzydło zostało udokumentowane w świetlicy wydłutowano datę 1784r. Dwór Moniaków to jakby podwojona chałupa tego typu, której cechą charakterystyczną jest galeryjka tzw. "przedwysce", umieszczona na półpiętrze. Z tego ganeczku wiodą drzwi do nie użytkowanych niemieszkalnych komór zwanych wyżkami, pełniących rolę pomieszczeń magazynowych.

Dach zbliżony jest do czterospadowego który dwór okrywa gontowym płaszczem. We frontowej połaci widać dymiki które służą do wyprowadzania dymu na zewnątrz dworu. Dwór jest kurny co świadczy o jego unikatowości. Typowe dla dawnego budownictwa orawskiego odrzwia łukowe wiodą do sieni. Urzekające wnętrze dworu wprowadza widza w klimat minionej epoki. W prawej ścianie sieni widnieją otwory - "czeluście" dwu pieców, które przebijając ścianę działową ogrzewają sąsiednie pomieszczenia mieszkalne. Belki sieni i sąsiedniej "czarnej" izby - kuchni, do której wiodą drzwi w lewej ścianie sieni, poczerniały od co najmniej dwu wiekowego osadzania się na nich dymu.

Wnętrze czarnej izby jest wysokie ze względu na charakter kurny. W narożu znajduje się ogromny piec , który nie ma komina więc cały krążył wewnątrz izb . Gdy płomień ogniska rozpalanego na nalepie gasł wsuwano rozżarzony węgiel drzewny w czeluść pieca zamykając otwór płaskim kamieniem.

Podobny lecz mniejszych rozmiarów piec znajduje się przy drzwiach do sąsiedniej izby "świetnicy". Ściany które poczerniały czyszczono olejem lnianym, stąd błyszczą w ciemnościach izby, która ukazuje czerwono czarny kolor. Pod powałem najczęściej znajdowało się drewno układane na belkach

Na wyposażeniu izby znajdowała się drabina która służyła do układania drewna oraz „gnotek" (kloc), który służył do rozłupywania i rąbania drewna. Pod powałem znajdowały się duże ilości słoniny i kiełbasy które się tam wędziły. Izbę rozświetlało palące się ognisko oraz kaganek napełniony olejem lub topionym masłem. Był umieszczany w najekonomiczniejszym miejscu w celu oświetlenia dwóch pomieszczeń.

Izba czarna nie posiadała podłogi była zastąpiona „klepiskiem"- ubitą gliną . Była ona pomieszczeniem nie tylko dla ludzi, ale także w czasie zimy i wczesnej wiosny dla młodego inwentarza, który trzymano w "wydylowanym", pokrytym podłogą z żerdzi, narożu. W izbie także znajdują się jasła, do których wkładano jedzenie dla zwierząt. W izbie czarnej odbywało się wiele czynności gospodarczych takich jak: gotowanie na ognisku pożywienia dla domowników, ustawiając garnki na tak zwanych "dryfusach" - trójnogach, aby zapobiec przypalaniu się potraw. Nad ogniskiem znajdował się stale wiszący kocioł do grzania wody zawieszony na łańcuchu lub haku drewnianym. Na "kamieniach" czyli żarnach mielono ziarno na mąkę, wstępnie tłuczono sól lub jęczmień na krupy, w maśniczce robiono masło, w wielkich kadziach kiszono kapustę.

Z czarnej izby drzwi prowadzą do świetnicy; tam znajduje się podłoga zwana „fosztami". Świetnica w dworze Moniaków zawiera bogatsze umeblowanie, lecz posiada typowy wystrój orawski. Najważniejszym elementem zdobniczym tej izby są tak zwane „listwy czyli półki na których znajdowały się prymitywne obrazki malowane na szkle przez nieznanych artystów. Niżej są rzędy talerzy, przeważnie malowane ręcznie. Na następnej półce znajdują się wiszące kubki fajansowe i porcelanowe. Alkierzyk za świetlicą zamieszkiwały kobiety.